Op 17 juli 2014 stortte een Boeing 777 van Malaysia Airlines met vluchtnummer MH17 neer in Oost-Oekraïne. Daar was op dat moment de Russisch-Oekraïense oorlog gaande. Aan boord van het vliegtuig waren 298 mensen, 283 passagiers en 15 bemanningsleden. 196 inzittenden hadden de Nederlandse nationaliteit. Er waren geen overlevenden.

Door Martijn van Driel

De oorzaak van de ramp is onderzocht door de Onderzoeksraad voor de Veiligheid, die heeft geconcludeerd dat het vliegtuig op 10 kilometer hoogte is neergehaald door een luchtdoelraket. Nederland, Maleisië, Australië, België en Oekraïne doen gezamenlijk internationaal opsporingsonderzoek naar de oorzaak van het neerstorten van vlucht MH17 en naar de verdachten. De landen hebben ervoor gekozen om de verdachten te berechten in Nederland, naar Nederlands strafrecht. Het Openbaar Ministerie heeft besloten om vier verdachten te vervolgen, drie Russen en één Oekraïner. Op 9 maart 2020 is in het Justitieel Complex Schiphol het strafproces over de ramp van start gegaan.

Arlette Schijns, advocaat van Beer advocaten uit Amsterdam, maakt deel uit van het Rechtsbijstandsteam MH17. Deze groep van negen advocaten staat de nabestaanden van de slachtoffers van de ramp bij in het strafproces.

Het gaat om één van de grootste rampen uit de Nederlandse geschiedenis. Hoe is het voor je om bij zo’n heftige zaak betrokken te zijn?
“Het is niet in woorden te vatten wat de impact is van het neerhalen van vlucht MH17. In de eerste plaats voor de nabestaanden, waar soms hele gezinnen en generaties uit één familie zijn omgekomen. Het verdriet van de nabestaanden is nog steeds heel tastbaar. Dat merken we ook bij de zittingen in het strafproces, waar steeds een deel van de nabestaanden aanwezig is.

Voor ons, de advocaten van het Rechtsbijstandsteam, werd het grote leed heel concreet toen we afgelopen woensdag het wrak van het vliegtuig mochten bekijken, dat op vliegbasis Gilze-Rijen staat. We werden allemaal stil bij binnenkomst in de hangar, en hebben lange tijd stilgestaan bij de verwrongen stoelen in de cockpit. Dichterbij de dood van de dierbaren van onze cliënten kun je niet komen. Het aanschouwen van de door de BUK-raket toegebrachte schade deed ons ook realiseren tot welke daden de mens in staat is. Het is goed dat daarover in het strafproces verantwoording wordt afgelegd.”

Welke mensen sta je bij?
“In totaal hebben zich 590 mensen gemeld als nabestaanden van de slachtoffers van vlucht MH17. Het gaat om ouders, kinderen, broers en zussen en andere familieleden van de mensen die zijn omgekomen. Zij laten zich in deze strafzaak adviseren en vertegenwoordigen door Nederlandse advocaten, omdat het om een Nederlandse procedure gaat.

Ongeveer 150 nabestaanden worden bijgestaan door het luchtvaartteam van Beer advocaten, waarvan ik deel uitmaak. Om de rechten van alle nabestaanden zo goed mogelijk te verwezenlijken, hebben we een samenwerkingsverband gecreëerd met de andere advocatenkantoren die ook nabestaanden bijstaan. Samen met die andere kantoren vormen we het Rechtsbijstandsteam MH17.”

Waarom werken jullie in teamverband?
“Het gaat om een voor Nederland uniek samenwerkingsverband. Het gaat om zeven letselschadeadvocaten en twee strafrechtadvocaten. Ook al hebben we elk een eigen opdrachtrelatie met onze cliënten, we kunnen wel samenwerken. Normaal gesproken zijn advocaten elkaars concurrenten, maar in deze zaak hebben we de handen ineen geslagen om de belangen van de gezamenlijke cliënten zo goed mogelijk te kunnen behartigen. Die samenwerking biedt voordelen voor alle betrokkenen.

Voor de nabestaanden is het belangrijk dat hun advocaten dezelfde lijn trekken en niet met verschillende adviezen komen. Als de adviezen onderling afwijken, dan leidt dat mogelijk tot onrust. Dat kunnen we op deze manier voorkomen.

Voor de rechtbank en het Openbaar Ministerie levert ons samenwerkingsverband een logistiek voordeel op omdat er maar één aanspreekpunt is voor de nabestaanden dat op zittingen steeds met één mond spreekt.

Voor de betrokken advocaten betekent de vergaande samenwerking dat we kunnen profiteren van elkaars expertise en kwaliteiten. Zo is in ons Rechtsbijstandsteam kennis van verschillende rechtsgebieden vertegenwoordigd: het straf(proces)recht, het internationaal publiek- en privaatrecht, en het aansprakelijkheids- en schadevergoedingsrecht (het letselschaderecht). Ook is expertise aanwezig over het recht van de Europese Unie en het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Dat is weer van belang voor de lopende procedure tegen Rusland bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Al die expertise is nodig, omdat het om een hele grote zaak gaat, waarin er voor de nabestaanden veel op het spel staat. De schade moet in kaart worden gebracht en de slachtoffers moeten worden geholpen om gebruik te maken van hun rechten, bijvoorbeeld het spreekrecht.”

In vogelvlucht, hoe gaat het proces in z’n werk?   
“Het Openbaar Ministerie vervolgt de verdachten voor hun rol bij het neerhalen van Malaysia Airlines vlucht MH17 op 17 juli 2014. De rechtbank Den Haag behandelt de strafzaak in het Justitieel Complex Schiphol, omdat er op die locatie meer plaats is voor alle internationale belangstellenden, waaronder de pers, om de zaak bij te wonen. Vanwege de coronamaatregelen is de zaak nu te volgen via een livestream.

De eerste zittingen gingen over de manier waarop het proces gevoerd moet worden, bijvoorbeeld welke onderzoeken worden verricht en welke getuigen worden gehoord. Dat noemen we de regiefase.

Op 15 april a.s. gaat de rechtszitting weer verder en zal de rechtbank kijken hoe het staat met de uitvoering van de onderzoekswensen van de verdediging: zijn alle getuigen en deskundigen gehoord waartoe opdracht was gegeven? Op 15 april zullen wij ook een korte toelichting geven op de in te dienen vorderingen tot schadevergoeding. In mei zal er een schouw gaan plaatsvinden. De rechters en een deel van de advocaten gaan dan naar de vliegbasis in Gilze-Rijen, om met eigen ogen de schade aan het vliegtuig vast te stellen. Ook de schouw kun je via de livestream bijwonen.

De inhoudelijke behandeling van de zaak zal waarschijnlijk in juni 2021 gaan beginnen. De verwachting is dat in september 2021 de nabestaanden aan het woord komen en hun spreekrecht mogen uitoefenen. In november 2021 zullen wij de vorderingen tot schadevergoeding verder mogen toelichten. Daarna zal het Openbaar Ministerie de aanklacht tegen de verdachten toelichten en een strafeis formuleren. Daarna, en we zullen dan in het begin van 2022 zijn beland, zal de verdediging  gaan reageren.”

Waar zijn jullie als Rechtsbijstandsteam momenteel mee bezig?
“Wij zijn onder meer bezig om de financiële schade van de nabestaanden in kaart te brengen en met het opstellen van de vorderingen tot schadevergoeding (ook wel: de ‘voeging benadeelde partij’). Omdat de ramp in Oekraïne plaatsvond, is op de vordering het Oekraïens recht van toepassing. Dus moeten we goed uitzoeken, met behulp van experts uit Oekraïne, waar de nabestaanden precies recht op hebben. In Oekraïne bestaat het recht op vergoeding van ‘moral damage’, vergelijkbaar met wat we in Nederland kennen als immateriële schade, ofwel het smartengeld. Dat is een vergoeding voor het verdriet en het leed dat de gebeurtenis heeft veroorzaakt. We onderzoeken hoe groot de groep van rechthebbenden is en op welke bedragen zij elk aanspraak kunnen maken. De vorderingen van de schade dienen we in april in bij het Openbaar Ministerie en de rechtbank.

Daarnaast bereiden we het spreekrecht van de nabestaanden voor. Dat is het recht om tijdens de strafzitting een verklaring af te leggen. Dat zal naar verwachting in september 2021 gaan plaatsvinden. Alle nabestaanden die van hun spreekrecht gebruik willen maken, komen aan de beurt. Dat zal, verwacht ik, ongeveer drie weken in beslag nemen. Dit is voor hen een erg belangrijk onderdeel van het strafproces. De impact van de gebeurtenis op het thuisfront was en is natuurlijk gigantisch.”

De verdachten zijn niet bij het proces aanwezig. Zelfs bij een veroordeling is de kans klein dat ze hun straf ook echt uitzitten. Vinden de nabestaanden dat niet heel jammer?
“Van de vier verdachten is er één verschenen, omdat hij zich laat vertegenwoordigen door advocaten. Als er een strafrechtelijke veroordeling volgt, dan is de kans gering dat de verdachten daadwerkelijk de eventueel opgelegde straf uitzitten. Natuurlijk is dat wrang. Maar het is geen optie om het strafproces dan maar helemaal achterwege te laten.

Voor veel nabestaanden gaat het niet alleen om de veroordeling van de verdachten. Minstens zo belangrijk is om in dit strafproces de waarheid boven tafel te krijgen. Wat is er precies gebeurd? Wie heeft op de knop van de BUK-installatie gedrukt? Wat is de betrokkenheid van de Russische Federatie? Het is voor veel nabestaanden al heel waardevol als de rechtbank de in omloop gebrachte alternatieve scenario’s van wat er is gebeurd, die afwijken van het hoofdscenario dat het Openbaar Ministerie presenteert, als onbewezen van tafel veegt.

Het is wat premier Rutte destijds heeft beloofd aan de nabestaanden en aan de wereld: de onderste steen zal boven komen en we zullen degenen berechten die hiervoor verantwoordelijk zijn. Dat is wat hier gebeurt.”

Merk je iets van de geopolitieke spanningen die om het proces heen hangen?
“Ja, als advocaten van de nabestaanden zijn we ons daar voortdurend van bewust en gaan we nog zorgvuldiger om met de informatie die onder ons is, dan we normaal al doen. Laat ik het er met betrekking tot de interstatelijke dreiging en onze positie als advocaat maar op houden dat ik blij ben dat ik vele jaren geleden Rusland al eens heb bezocht, en de mooie steden Moskou en St. Petersburg al gezien heb.

Het is heel bijzonder om dit werk te doen. Het is belangrijk werk, in een unieke en historische zaak. Voor de nabestaanden en voor iedereen bij wie de ramp nog scherp op het netvlies staat. Dit proces is bovendien van groot belang voor het vertrouwen van mensen in de rechtsstaat. Het is ongelooflijk mooi dat ik, samen met mijn kantoorgenoten en de collega’s in het Rechtsbijstandsteam MH17, daaraan een bijdrage mag leveren.”