Slachtofferadvocaten over het spreekrecht in het MH17-proces: ‘Je probeert je hoofd koel te houden, maar je blijft altijd in de eerste plaats mens’

Gedurende tien zittingsdagen in september 2021 hebben ruim 90 nabestaanden van de MH17-ramp in de rechtbank op Schiphol slachtofferverklaringen afgelegd. Het waren ingrijpende getuigenissen, waarbij de nabestaanden vaak hun diepste emoties lieten zien. Voor de slachtofferadvocaten was het een operatie van ongekende omvang, in dit in alle opzichten historische proces. De advocaten Arlette Schijns, Irene Timmermans en Laura Kroese van het luchtvaartteam van Beer advocaten vertellen over de manier waarop ze hun cliënten bij de uitoefening van het spreekrecht hebben ondersteund.

Door Martijn van Driel

Hoe bereid je zo’n grote groep mensen voor op het spreekrecht?

Arlette: “In februari 2020, een maand voor de start van het proces, organiseerden we een grote startbijeenkomst, waarbij honderden cliënten aanwezig waren. Daarna was er nog een aantal kleinere bijeenkomsten, ook online vanwege corona. Onze inspanningen zijn er steeds op gericht geweest de nabestaanden te informeren over de rechten die zij in het strafproces hebben, om hen in staat te stellen die rechten ook te verwezenlijken. Het spreekrecht is een belangrijk recht.

Nadat in het voorjaar van 2021 bekend werd dat het spreekrecht in september 2021 zou plaatsvinden, werd het meer concreet: Wie wil er spreken? Hoe lang mag de verklaring duren? Wat mag er in en wat niet? Aan de hand van deze richtlijnen en adviezen hebben de cliënten vervolgens aan hun verklaringen gewerkt. Wij hebben meegelezen en onze feedback gegeven. Maar de cliënten hebben zelf het zwaarste werk gedaan.”

Irene: “Sommigen schreven hun verklaring op één avond, anderen hebben daar weken voor nodig gehad. Er waren mensen die er zelf goed mee uit de voeten konden, anderen hebben regelmatig een beroep op ons gedaan: ‘Wat vind jij? Hoe komt dit over?’ Dan probeer je handvatten te geven. Of we hielpen om hoofd- en bijzaken te onderscheiden, als mensen de neiging hadden te veel in details te treden.”

Laura: “Met alle cliënten die wilden gaan spreken, vonden individuele gesprekken plaats. Zelf was ik bij al die gesprekken aanwezig. We bespraken hoe ze ertegenaan keken, wat ze wilden benoemen en welke wensen ze hadden wat betreft bijvoorbeeld hun zichtbaarheid via de livestream en het tonen van foto’s van hun dierbaren. Dat moest allemaal vastgelegd en voorbereid worden.”  

Irene: “Er waren natuurlijk ook mensen die twijfelden. Heeft het wel zin om te spreken, wat draagt het bij, moet ik dat wel doen? Bij een van de voorbereidingsbijeenkomsten waren de ouders van de in 2017 vermoorde Anne Faber uitgenodigd, om te vertellen over hun ervaringen met het spreekrecht. Dat heeft veel cliënten gestimuleerd om toch van het spreekrecht gebruik te maken.”

Welk moment maakte veel indruk op jou?

Laura: “Ik kreeg kippenvel toen ik luisterde naar de verklaring van een vader die zijn drie kinderen bij de ramp heeft verloren. Hij gaf zo’n bijzondere en kwetsbare inkijk in hoe hij dat beleefde. Ook de verklaring van een jongen van mijn leeftijd die zijn moeder heeft verloren, vond ik zeer indrukwekkend. Hij keek terug en blikte vooruit op momenten in zijn leven wanneer hij zijn moeder moet missen. Als hij gaat trouwen, als er kinderen komen. Omdat we leeftijdsgenoten zijn, kon ik me daar goed in verplaatsen.”

Arlette: “Vaak zat ik naast de cliënten in de rechtszaal. Wat ik dan indrukwekkend vond, was om de dynamiek te voelen tussen de rechters en de cliënt die aan het woord was. Die was subtiel, maar tegelijk heel krachtig. Een kleine knik met het hoofd, een zucht van medeleven of een korte blik van verstandhouding van de rechters, waardoor je merkte dat zij het verhaal écht lieten binnenkomen. En het effect dat dat had op de cliënt. Ik voelde, hier gebeurt wat!” 

Irene: “Een jonge vrouw die haar beide ouders heeft verloren, beschreef hoe ze soms naast haar vader zat en ze, zonder een woord te zeggen, een sterke band voelden. Dat was zo’n mooi beschreven verklaring en omdat ik me er zo in kon inleven, kwam de emotie extra binnen.”

Met welk gevoel kijken de nabestaanden terug op het spreekrecht?

Laura: “De mensen die ik naderhand sprak, waren blij dat ze gebruik hadden gemaakt van de mogelijkheid om te spreken. Ze waren ook erg opgelucht, alsof er een last van hen was afgevallen.”

Arlette: “Het voorbereiden van de verklaring heeft de cliënten heel veel energie gekost. Ze moesten weer terug naar hun zwartste dagen, om te voelen wat ze voelden en te proberen om daar woorden aan te geven. Dat was voor velen een heel emotioneel proces. Daarom is het fijn dat iedereen die ik sprak heeft aangegeven tevreden te zijn met hoe het ging. Ze hebben het gevoel dat het zinvol was. En ze voelen zich gehoord.”

Irene: “Het spreekrecht heeft bij velen ook bijgedragen aan het verwerkingsproces. Enerzijds omdat ze zelf uiting hebben mogen geven aan hun leed, verdriet en woede en anderzijds omdat ze veel hebben gehad aan de verklaringen van anderen.”

Laura: “De rechters hebben aandachtig en respectvol geluisterd naar iedereen. Je kon soms goed zien dat het voor hen ook emotioneel beladen was. Voor de cliënten was dat fijn, daardoor voelden zij zich gehoord. En allemaal kregen ze een persoonlijk woordje terug van de rechter.”

Was het spreekrecht van toegevoegde waarde voor het proces?

Laura: “Het was absoluut zinvol! Urenlang is er tijdens de zittingen al gesproken over technische dingen en juridische details. Het bespreken van reconstructies en interpretaties van onderzoeken kostte veel tijd. Nu ging het over de menselijke kant van de ramp. De beurt was aan de nabestaanden. Voor hen werd ruim baan gemaakt om hun verhaal te vertellen. Zonder het spreekrecht komt de impact van de ramp onvoldoende voor het voetlicht.”

Irene: “Bij veel cliënten leeft veel boosheid over de houding die Rusland aanneemt. Dat was ook veelvuldig terug te horen in de verklaringen. Het is heel waardevol en relevant voor veel mensen dat deze frustraties in de rechtszaal kunnen worden geuit. Natuurlijk staat dat los van hoe de schuldvraag uiteindelijk beoordeeld zal worden door de rechtbank.”

Arlette: “De kracht van wat het spreekrecht kan betekenen voor een slachtoffer of nabestaande, schuilt onder meer in het gevoel dat je gezien en gehoord bent. Hoe je daar als rechter aan kunt bijdragen, werd in dit proces geïllustreerd. Een belangrijk element is dat de rechter zich openstelt voor het ontvangen van de boodschap die de nabestaande geeft. Daarbij hoort dat je als rechter je emoties durft te laten zien. Een ander element is het persoonlijke woord dat iedere nabestaande terugkreeg van de voorzitter na het voorlezen van de verklaring. Daardoor wisten de nabestaanden: mijn verhaal is ook écht aangekomen bij deze rechters.

De manier waarop het spreekrecht in dit proces is verlopen, beschouw ik als een opsteker voor het spreekrecht in het algemeen. Ik hoop dat strafrechters in andere zaken een voorbeeld nemen aan hoe de rechters in dit strafproces ter zitting zijn omgegaan met de spreekgerechtigden. Men denkt wel eens dat de positie van slachtoffers in het strafproces alleen verbeterd kan worden door nieuwe regelgeving. Het MH17 proces toont aan dat de positie van slachtoffers vooral ook wordt beïnvloed door soft skills van de professionals.”

Al die verhalen vol rouw en verdriet, hoe ging je daar zelf mee om?

Laura: “Het was heftig om al die verhalen en emoties te ervaren. Je probeert je hoofd koel te houden, maar je blijft altijd in de eerste plaats mens. Het waren zware dagen, ik was ’s avonds gesloopt. Maar het was heel eervol om mee te werken aan zo’n historische zaak en de nabestaanden hierbij te helpen.”

Arlette: “Normaal gesproken lukt het me vrij goed om het leed van m’n cliënten een plaats te geven: vooral door fietsen of wandelen in de natuur vind ik een goede uitlaatklep. Maar nu lukte dat minder goed, omdat de spreekrechtfase drie weken duurde en er weinig gelegenheid was voor ontspanning. De omvang en intensiteit was heftiger dan dat ik me vooraf had gerealiseerd. Gelukkig doe je het niet alleen. We hebben als rechtsbijstandsteam een gesprek gehad met een psycholoog over onze ervaringen. En ook had ik met Irene en Laura veel gesprekken, waardoor we over onze indrukken konden praten. Dat heeft mij erg geholpen.”

Irene: “Als letselschadeadvocaat ben je gewend om met emoties geconfronteerd te worden en daar goed mee om te gaan, maar dit proces is een optelsom van zoveel leed en verdriet. Dat is ook voor ons buitengewoon. Daarom is het fijn dat we in teamverband werken. Je kan bij elkaar binnenlopen en even praten over hoe het gaat.”

Ben je tevreden over hoe de sessies zijn verlopen?

Arlette: “Ons doel was om alle nabestaanden die wilden spreken dat recht zo goed mogelijk te laten uitoefenen. Dat doel is bereikt en dat stemt mij zeer tevreden. Dat er soms kleine dingen mis gingen is logisch. Soms kwam bijvoorbeeld de live videoverbinding met Australië niet tot stand en moesten we 10 minuten wachten. Maar daar bleef het dan ook bij. De technici hebben ook erg goed werk geleverd.”

Laura: “Het was een heel intensief traject waar veel werk in heeft gezeten. Er zijn zoveel extra aspecten in deze zaak in vergelijking met een “gewone” strafzaak, onder meer door de omvang en de internationale dimensie. Ook gedurende het zittingsblok was het erg hectisch, om de laatste aanpassingen goed te verwerken en af te stemmen met de mensen van de techniek en de tolken. Maar iedereen was gefocust om alles goed te regelen en op te lossen. Ja, ik ben heel tevreden.”

Irene: “Het was onze taak om mensen vertrouwen te geven door ze zo goed mogelijk te begeleiden. Ik voel dat dat goed is gelukt. Alles was tot in de puntjes voorbereid. Er is niets aan het toeval overgelaten, waardoor niemand in de war werd gebracht. Er zijn veel mensen die zich daarvoor hebben ingezet: niet alleen de juristen, maar bijvoorbeeld ook naasten van de cliënten, de tolken en mensen van de techniek.”